Тақырып 1: Ұлттык баЙлық статистикасы

Теориялық анықтама

Ұлттық байлық қазіргі және өткен ұрпақтың еңбектерімен қурылған материалдық  игіліктер, сонымен катар экономикалық айналымға қосылған табиғи ресурстардың, материалды емес актив пен құндылықтардың жиынтығын сипаттайды.

«Ұлттық байлык» категориясы экономикалық потенциалды және еліміздің экономикалық даму деңгейін, сонымен қатар халықаралық келісімдерді бағалау үшін қолданылады. Ұлттық байлық статистикасы экономикалық статистиканың құрама бөлігі болып табылады.

Ұлттық байлықтың статистикалық көрсеткіштері және негізгі түсініктері, оларды есептеуге арналған формулалар

1. Ұлттық байлықты оқу үшін қолданатың топтамалар мен жіктемелер

а) Пайда болуы бойынша

Ұлттық байлық келесі көрсеткіштерден құрылады:

- ұлттық мүліктер;

- табиғи ресурстар.

б) Экономикалық мәні және табиғи эаттың құрамы бойынша

Ұлттық мүлік құрамында ерекшеленетіндер:

- негізгі капитал (қорлар);

- материалды айналымды қорлар;

- құндылыктар;

- тұрғындардың үй мүліктері.

в) Жекеменшік формасы бойынша

Меншік жалпы ресейлік классификаттармен сэйкес материалдың құндылықтар ерекшеленеді, олар мыналардың құрамына кіреді:

- мемлекеттің меншігі;

- қоғамдық серіктестердің;

- жеке меншіктің;

- ресейлік аралас меншіктің (шет елдің қатысуысыз);

- шет ел меншігі;

- ресейлік және шетелдің катысуымен аралас меншіктің.

г) Халық шаруашылығының салалары бойынша

Ұлттық байлықтың топтамасы жалпы классификатор мен экономикалық кызметтің түрлерімен сәйкес жасалады және ұлттық байлықты пайдалануда және шығаруда әрқатысуын анықтауға мүмкіндік береді

д) Территориялық белгісі бойынша

Ұлттық байлыктың топтамасы ұлттық байлықты облыс және басқа да территориялық бірліктер бойьшша пайдалану деңгейінің және орналастырылуының сипаты туралы түсінік береді.

2. Экономикалық активтер

Экономикалық активтер - пайдаланудан немесе иеленуден меншіктер экономикалық  пайдаларды алатын жекелік және ұжымдық меншік объектілерінде болады.

Қаржылық емес активтер - өндірілген және өндірілмеген түрлеріне бөлінеді: өндірілген материалды қаржылық емес активтер (казіргі қорлар, материалдық айналым құралдарының қорлары, құндылықтар, тұрғындардың жинаған мүліктері) және материалды емес (пайдалы қазбаларды қазуға, программамен қамтамасыз етуге, ойьш-саулық жанрын көтеруге, әдебиетке және өнерге кеткен шығындар).

Өндірілген қаржылық емес материалды активтер (жер, табиги биологиялық, жер асты және су ресурстары) және материалды емес (потенттер, авторлық құқықтар, лицензиялар, жалға алу туралы келісім-шарт, гудвилл және т. б)

Қаржылық активтерге кіретің

- монеталы алтын және мүліктік құқықтар;

- валюта және депозиттер;

- құнды қағаздар (акциядан басқа);

- ссудалар;

- акциялар және капиталда басқа түрлердің қатысуы;

- техникалық сақтандыру резервтері;

- басқа да дебиторлық және кредиторлық қарыздар;

- тура шетелдік инвестициялар.

3. Негізгі капиталдың  статистикалық  көрсеткіштері

Негізгі капитал (негізгі құралдар, негізгі қорлар) - бұл еңбектің құралы еңбек заттарына немесе өндірістік циклдің шарттарын қамтамасыздандыруға әсер етеді. Негізгі капиталдың негізгі белгілері мынадай:

- өндірістік циклдарда бірнеше рет қатысады (қызмет ету мерзімі бір жылдан жоғары);

- өзінің бағасын еңбек қорытындысына ауыстырады (өнім немесе қызмет көрсету), амортизациялық шығарылым түрінде тозу;

- өзінің қызметі кезінде өзінің табиғи заттық формасын өзгертпейді.

Негізгі капиталды бағалау түрлері - негізгі капиталдың құның есептеу үшін және оның жеке элементтері үшін келесі бағалау түрлері қолданылады:

- толық алғашқы құны;

- толық қалпына келу құны;

- тозуды ескерумен алғашқы құны (қалдық);

- тозуды ескерумен қалпына келтіру құны;

- балансты құн, нарықтық құн.

Толық алғашқы құн (ТАҚ) - белгілі шарттардағы орнату және жеткізуге кеткен шығындарды қосқанда, пайдалануға енгізген кезінен нақты бағалардағы негізгі қорлардың құны.

Толық қалпына келтіру құны (ТҚКҚ) - заманға сай шарттарда негізгі капиталды шығару үшін қажет шығындар қосындысы.

Тозуды ескерумен алғашқы құны (ТЕАҚ) - тіркеу мерзіміне тозуды ескерумен балансқа орнықталуының бағасындағы негізгі капиталдың құны.

Тозуды ескерумен қалпына келтіру құны (ТЕҚҚ) - Өндірістің жаңа шарттарында объектінің тозуының нақты  дәрежесін сипаттайтын құн.

Балансты құн (БҚ) - кәсіпорын балансында саналатын жоғары бағалауды ескерумен объектінің құны. Ол аралас бағалаутүрі болып табылады: бір объектілер үшін  алғашқы құн, келесілер үшін қалпына келтіру құны.

Нарықтық құн (НҚ) - негізгі капиталдың нақты уақыттағы құны, ол ұсыныс және сұраныс қатынасын ескерумен жинақталады.

4. Толық құн бойынша негізгі қорлардың баланс схемасы

Негізгі қорлардың түрлері	Жылдың басында (ТКж.б.)	Есепті жылда түскен (Т)		Есепті жылда шыққан (Ш)		Жылдың аяғында (ТКж.а.)
		Барлығы	Жаңа қорларды қызмет етуге еңгізу (Еенгізу)	Барлығы	Қорлардың тізімнен шығуы

ТК_ж.а =  ТК_ж.б + Т – Ш.

5.  Қалдық құн бойынша қорлардың баланс схемасы

Негізгі қорлардың түрлері	Жылдың басында (ҚКж.б.)	Есепті жылда түскен (Т)		Есепті жылда түскен (Ш)		Бір жылдағы негізгі қорлардың тозуы (Ттозу)	Жылдың аяғында (ҚКж.а)
		Барлығы	Жаңа қорларды қызмет етуге еңгізу (Еенгізу)	Барлығы	Қорлардың тізімнен шығуы

ҚК_ж.а  =   ҚК_ж.б  + Т – Ш - Т_тозу.

Негізгі капиталдың тозуы - өнімді реалға бергеннен аккумуляциядан кейін қайтарылатын және амортизациялық қор құрайтын құнның ауыстырылғаны белгілі.

Амортизациялық қор - негізгі қорларлың құны барлық қызмет еткен мерзімі ішінде өнімге немесе қызмет көрсетуге ауыстырылуы керек. Амортизациялық қор мына формуламен анықталынады:

А_қ = ТҚ - Л+ К+ М,   мұндағы

ТҚ - негізгі капиталдың толық  құны;

Л - ликвидациялық құн;

К – күрделі (капитальдік) жөндеуге кеткен шығындар;

М - модернизацияға кеткен шығындар.

Жыл сайынғы амортизациялық есептеулердің қосындысы - дайындалған өнімнің өзіндік құнына кіреді және мына формула арқылы анықталады:

, мұндағы

Т- негізгі қорлардың қызмет етуінің нормативті мерзімі.

Негізгі қорлардың жылдық тозуы бір жыл ішінде есептелген амортизация есептеулерінің қосындысына тең.

Амортизация нормасы - жылдың амортизациялық есептеулердің негізгі өндірістік капиталдың толық құнына пайыздық қатынасы (алғашқы немесе қалпына келтіретін): 

.

6. Негізгі қорлардың күйлерінің көрсеткіштері

Жарамдылық коэффициенті - қалдық алғашқы (қалп. кел.) құнның толық алғашқы (қалп. кел.) құнға қатынасын көрсетеді:

,   немесе

.

Белгіленген күнге негізгі қорлар өзінің толық құнының қандай да бөлігін сақтағаның осы коэффициент көрсетеді.

Тозу коэффициенті - тозу қосындысының толық алғашқы құнға қатынасымен есептелінеді:

,  немесе  ,

,  немесе ,  мұндағы

ТС_тозу - тозу қосындысы.

,  немесе

.

Коэффициент белгіленген күнге негізгі қорлардың толық құнының бөлігін пайдалану қорытындысында жоғалтқаның көрсетеді.

7. Негізгі қорлардың қорғаныс көрсеткіштері

Жаңару коэффициент - жаңа негізгі қорлардың қызметіне еңгізілген құнның олардың жыл соңына толық алғашқы немесе қалпына келтіру құнына қатынасын көрсетеді:

,  немесе  .

Коэффициент жаңа негізгі қорларды жалпы көламдегі бөлігін анықтайды.

Шығу коэффициенті - шыққан негізгі қорлардың құнының жыл басына толық алғашқы немесе қалпына келтіретін құнға қатынасын көрсетеді:

,  немесе    .

Коэффициент жалпы құндағы жыл ішінде шыққан негізгі қорлардың бөлігін анықтайды.

8. Негізгі қорларды пайдалану көрсеткіштері

Қор қайтарымдылық - өндірілген өнімнің жылдық көлемінің (Q) негізгі қорлардың () орташа жылдық құнға қатынасын сипаттайды:  .

Қор қайтарымдылық көрсеткіші негізгі қорлардың бір тенге құнына есептелінген өнімнің шығарылуын анықтайды.

Орташа қор қайтарымдылықтың қатысты және абсолютті өзгеруі - индекс жүйесімен анықталынады: өзгермелі құрам, тұрақты құрам, құрылымдылық қозғалулар.

I_{өзгермелі құрам} ,           немесе

I_{өзгермелі құрам}  ,    мұндағы

,   - есептеулі және базистік периодтарда негізгі қорлардың орташа жылдық құны;

f ₁, f₀- есептеулі және базистік периодтағы қор қайтарымдылығы;

d₁, d₀ – негізгі қорлардың құрылымдық көрсеткіштер;

 ,        .

Әр кәсіпорындағы қор қайтарымдылықты өзгерту нәтижесінде кәсіпорын топтары бойынша орташа қор қайтарымдылықтың ұлңаюын немесе азаюын және топтардың негізгі қорларының жалпы құнындағы әр кәсіпорынның негізгі қорларының бөлігін сипаттайды.

I_{тұрақты құрам}  ,       немесе

I_{тұрақты құрам} .

Бөлек кәсіпорын топтарындағы қор қайтарымдылықтың өзгеруі тек бір факторға әсер етуі нәтижесінде орташа қор қайтарымдылықты сипаттайды.

I_{құрылым. қозғалулар} ,   немесе     I_{құрылым. қозғалулар} .

Орташа қор қайтарымдылықтың абсолютті өзгеруі:

келесі факторларға байланысты:

а) жеке кәсіпорындардағы қор қайтарымдылықтың өзгеруі

,

б) негізгі қорлардың жалпы көлеміндегі негізгі қорлардың түрлі шамасымен кәсіпорынның бөлігінің өзгеруі.

.

Көлемді өнімге негізгі қорларды пайдалану тиімділігінің өзгеруінің әсер етуін талдау - индекс жүйесі қолданылады:  I_Q = I_f  * I_.

.

Көлемді өнімнің абсолютті өзгеруі:

,  сонымен қатар келесі факторларға байланысты: 

- қор қайтарымдылықтың өзгеруі:

;

- негізгі қорлардың орташа жылдық құнының өзгеруі:

Қор сыйымдылық - қор қайтарымдылық көрсеткішіне керісінше көрсеткіш:

1 тенгеге өндірілген өнімнің негізгі капиталдың шығындарының деңгейін сипаттайтын көрсеткіш.

Қормен қарулану - негізгі қорлардың орташа жылдық құнының жұмыскерлерді орташа жылдық санына қатынасы (Ж):  .

Негізгі қорлардың қандай көлемі орташа бір жұмыскерге келетінің көрсетеді.

Негізгі қорлармен жұмыскерлерді қамтамасыз ету көрсеткіштерінің өзара байланысы және олардың орташа шығарылымы мына формуламен анықталынады:

W = f * f_B ,  немесе  ,  мұндағы

W – бір жұмыскердың орташа шығарылымы;

f – қор қайтарылымы;

f_В - бір жұмыскердың қор қайтарылымы.

9. Айналымды капиталының статистикалық  көрсеткіштері

Айналымды капитал және айналымды құралдар (ағымды активтер) -  ұлттық байлықтың мобильді және әрдайым жаңартылатын бөліні.

Негізгі белгісі:

- бір өндірістік циклге қатысады;

- өзінің құнын жаңа өндірілгенөнімге немесе толығымен қызмет көрсетуге ауыстырады;

- өзінің табиғи заттық формасын өзгертеді.

Материалды айналымды құралдардың құрамы - экономикалық активтердің келесі түрлері еңгізіледі:

- шикізат және материалдар; аяқталмаған өндіріс;

- дайын өнім;

- алып сатуға тауарлар;

- мемлекеттік материалды ресурстар.

Айналымды капиталдың орташа көрсеткіштері - период бойынша орташа мына формуламен есептелінеді:

    а) орташа арифметикалық жай: , мұндағы АКК_ж.б. және АКК_ж.а – жыл басына және соңына сәйкес айналым құралдардың қалдығы;

   б) орташа хронологиялық:

, мұндағы    

п – период саны;

в) орташа арифметикалық өлшенген: , мұндағы

АКК_і – і-ші периодтағы айналым капиталы; t_і- і-ші периодтың ұзындығы.

Айналымды құралдардың қайтармалы коэффициенті (айналым саны) - мына формула бойынша анықталынады: , мұндағы

РП – өндірілген өнім көлемі;

 – айналымды құралдың орташа қалдығы.

Период ішінде айналымды капиталдың орташа қалдығы қанша раһет қайтарылғаның көрсетеді.

Айналымды құралдарды бекіту коэффициенті

К_бекіту ,  немесе        К_бекіту .

1 тенгеге сәйкес өндірілген өнімнің өтетің айналым құралдарының құнының орташа өлшемін көрсетеді.

Айналымды құралдардың бір айналымдағы орташа ұзақтығы

,  немесе ,  мұндағы

Д - периодтағы календарлы күн саны.

Айналымды құралдардың қайтарымын үдету нәтижесінде босатылған құралдар сомасы

,   немесе  (К_{бекіту1} - К_{бекіту0})*РП₁

Бақылау сұрақтар

1. Экономикалық  активтердің қайсысы ұлттық байлыққа жатпайды?

2. Толық қалпына келтіру құны бойынша негізгі қорларды бағалау нені көрсетеді?

3. Қазіргі заманға сай бағаларды бағалау кезіндегі  негізгі қорлардың қалдық құның көрсететін көрсеткіш қалай аталады?

4. Тозумен бірге негізгі қорлардың алғашқы құны

5. Кәсіпорында шаруашылық тәсілімен мал шаруашылық құрылмасын құруға арналған жабдықтар бар. Негізгі қорлардың қай тобына бұл жабдықты жатқызамыз?

6. Жыл басында негізгі қорлардың құны 210 млн. руб., жыл соңында 270 млн. руб., 600 млн. руб. сомасында өнім реалданған.  Қор қайтарымдылық көрсеткіші нешеге тең?

7. Негізгі қорлармен қамтамасызданатын көрсеткіш деңгейі қалай анықталады?

8. Орташа барлық өнім түрлері бойынша қор сыйымдылығын есептеу үшін қай формуланы қолдану керек?

9. Кәсіпорындағы еңбек өнімділігі 3 есе ұлғайды, сол сияқты еңбек өнімділігінің өсуі қалай өзгереді

10. Еңбектің қормен қарулану 4% төмендейді, қор қайтару 6% өсті. Еңбек өнімділігі қалай өзгереді?

11. Айналымды қорлардың қатынасу жылдамдығы қалай анықталады?