Дәріс 5 Тауар, ақша айналысының және бағалардың  статистикасы                                                    Презентация

 

Мақсаты: Көрсеткіштер жүйесінеде тауарлық және ақшалай статистикасының түсінігін қалыптыстыру.

 

Жоспар:

1. Тауар айналысы, ақша айналысы түсініктері.

2. Баға статистикасы.

 

1. Тауар айналымы, ақша айналымы.

 

Ақша айналысы деп қолма-қол ақшаның қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы ұғымы одан кең мағына бергендiктен ол қолма-қол  және қолма-қолсыз айналым мағынасые сипаттайды. Бұл жағдайда қолма-қол ақша қозғалысы тұрғындардың ақшалай табыстарының бөлiнуiн қарстырса, қолма-қолсыз ақша өндiрiс қаражаттарының бөлiнуiн қарастырады.

Ақша айналысы мен ақша айналысы арасындағы шек жойылды. Тауар айналысы барысындағы қолма-қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру кезiнде қызмет көрсету, сонымен қатар кәсiпорындар мн қаржы-несие мекемелерiнiң  арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы – ақша айналысы деп аталады.

Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен тауар айналысы болып табылады. Құн формасының өзгерiп отыруы, яғни тауардың ақшаға және ақшаның жаңа тауар сатып алу үшiн қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста, яғни айналыста болуына мүмкiндiк жасайды.

Айналыста  жүре отырып ақша әрi айналыс, әрi төлем құралы функцияларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды өтеуге жұмсалуы мүмкiн. өз кезегiнде қарызды төлеуге    түскен ақшалар тауарлар алу үшiн қолданылуы мүмкiн.

Ақша айналысын реттеудiң маңызды элементi -  қолма-қол  ақшаның қолдану аясын азайту болып келедi. Бұл бiздiң елде кәсiпорындар арасындағы есеп айырысуларда қолма-қол ақшаның қолданылуын шектеу, есеп айырысу чектерiн ендiру арқылы ғана шешiледi.

Өмiрлiк тәжiрибе көрсеткендей, ақша айналысын  ақша айналымынан бөлуге болмайды.  Ақша айналымын қолма-қол және қолма-қолсыз деп  қатаң түрде шектеудi ғалымдар онша қабылдай қоймайды.

Бұл екеуi өзара тығыз байланысты,  сондықтан оларды бөлу қажет емес. Ақша өз айналасында қолма-қолдан қолма-қолсыз ақшаға (және керiсiнше) өтедi.

Сонымен бүкiл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар болып бөлiнедi. Сондай-ақ :

-      өнiмдi өндiру және сату процесiн, яғни тауарлы сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;

-      тауарлы емес сипаттағы есеп айырысулармен  байланысты ақша айналымы;

-      ақша айналысы бiрнеше тарихи кезеңдерден өттi және металл, қағаз, несие ақшалар көмегмен жүзеге асырылды.

Жалпы мемлекеттiк заңдармен реттелген елдегi ақша айналысын  ұйымдастыру ақша жүйесi болып табылады. әр мемлекеттiң өзiнiң ақша жүйесi бар.

Қазақстан Республиканың ақша жүйесi 1995 жылы 30 наурыздығы “Қазақстан Республикасының Ұлттық банк түралы”  Қазақстан Республикасының Парезидентiнiң заң күшi бар Жарлығына сәйкес ұйымдастырылған. Жарғы ақша айналысын ұйымдастыру негiзiн және формаларын белгiлейдi, онда ресми ақша бiрлiгi, ақша белгiлерiнiң эмиссиясы, сонымен қатар монеталарды жасау тәртiбi, ақша айналысын ұйымдастыру және реттеу тәртiптерi қамтылады.

 

2. Баға статистикасы.

Бағаны статистикалық зерттеу қаржы  статистикасының негізгі бөлігі болып табылады. Баға алғы категориясы  болып табылады.Ол деңгей, структура  және сұраныс пен  ұсыныстың факторы,халық өмірінің деңгейінің  индикаторы.

Баға статистикасы  және  инфляция  көрсеткіштерінің  негізгі  түсініктері,оларды санау формулалары.

Тауардың  бірлігін белгілі валютаның ақша бірлігімен  тауар құнының көрсетілуі.

Баға келесі  негізгі түрлерге бөлінеді;

-               өндіріс орындарының  өнімделіне көтерме баға (кәсіпорындардың бағаларына (жіберу баға)  және өндіріс орындарының көтерме  бағаларына  бөлінеді.

-               құрылыс  өнімдерінің бағасы;

-               ауыл шаруашылық өнімдеріне  сатып алу бағасы;

-               жүк және пассажирлік көліктің  тарифі мен  бағасы;

-               дара бағасы;

-               халыққа көрсетілетін  коммуналдық және тұрмыстық қызметтердің  тарифі  мен  бағалары;

-               сыртқы  тауарлық   айналымға  көрсетілетін  баға.

Баға деңгейі - бөлек тауардың бағасын көрсететін абсалютті, орташа және салыстырмалы  көрсеткіштер  немесе  белгілі кезеңле  әлде уақыт аралығында  олардың жиынтығы. Бағаның  жеке  және орташа  деңгейі болады.

Бағаның жеке деңгейі – бұл нарықтағы  белгілі тауардың  бірлігіне ақшалай  көрсетілетін  бағаның абсалютті үлкендігі.

Бағаның орташа  деңгейі – бұл кеңістікте  және  уақытта  тауардың бір түрлі  топтарына  белгіленген  баға  деңгейінің  жалпылама  көрсеткіші.

 Бірлік тауарлардың орташа бағасы (қызмет) -

Бір  түрне жататын  тауар топтарына  жалпылама мінездеме.

Орташа бағалар уақыт бойынша белгілі кезең ішінде саналады.(территория  бойынш

Орташа бағаларды санау үшін  келесі  орташа үлкендіктер түрлері қолданады:

а) орташа арифметикалық өлшенген (таразы ретінде  жалпы  көлемдегі  әр тауардың  бөлігі  немесе  тауар санының  көрсеткіштері  қолданылады). 

;

Р-тауардың бағасы,

q- тауардың мөлшері,

    немесе

                    ;

d- тауардың  жалпы көлеміндегі  әр түрлі  тауардың салмағы;

б) орташа хронологиялық жай ( егер тіркелу  уақытының  кезеңдері  бір-бірімен  тең бөлінген  болса  қолданылады)

           

n- периодтағы  күндер  немесе  айлар саны;

в) орташа  хронологиялық өлшенген, тіркелу  уақыты  тепе-тең таратылмаса қолданады.

                       

-периодтағы орташа баға;

- периодтағы күнінің немесе айдың саны.

г) гармоникалық өлшенген (таразы ретінде тауар айналым мәліметтер қолданылады).

                      рq- ақшамен көрсетілетін тауар айналым.

 

Баға  структурасының  көрсеткіштері

Бағадағы элементтердің салмағы (өз құны, салық т.б.) мына  формуламен анықталады:

                d, мұнда х - бағаның  бөлек  элементінің  өлшемі.

Көтерме  және дара бағаның  коэффициенттік  қатынасы формуласы бойынша  анықталады:

               

Оц- көтерме баға,

Рц- дара баға.

Қ.Гатаев коэффициенті - бөлек элементтер  арқылы  баға  структурасының  өзгеру  интенсивтілігін бағалау  үшін қолданылады.

                               :

  және - зерттелетін  тауар  немесе  есеп беру  базисттік  кезеңдегі  бір тауардың  баға структурасының қатынасты  көрсеткіштері.

 А.Салаи индексі.

                       

 

Вариация  және  баға қатынасы  көрсеткіштері.

Баға вариацияның қадамы (размах) – мына формуласымен анықталады R = Pmax  - Pmin, мұнда  Pmax  - максималды баға,   Pmin – минималды баға.

Орташа шамадаң сызықты орташа бағаның ауыткуы , немесе

Орташа квадраттық ауыткуы, немесе   

          

Баға варияцияның коэффициенті  егер V>40%, онда ол бағаның үлкен өrзгермелігі турклы айтады.

Қатынастар коэффициенті = ,    -базалық және зерттелетін тауар бағасы

Қатынастар коэффициенттерінің орташа линейнос ауытқуы , немесе  ,n-тауар саны;

()-өтіп жатқан және базалық периодтардағы баға коэффициенттерінің қатынастары

Әр таурға бағаның регионалды варияциясы   одан кейін бұл баға тауар жиынтықтары бойынша жалпыланады:

Әр региондағы тауардың жиыны бойынша бағаның ауытқуы Әрі қарай бұл баға бүкіл региондарға жалпыланады:     -дара тауарайналымының жалпы көлемәндегі регионның бөлігі

 

Баға динамикасының көрсеткіштері

Бағалар индекстері Уақыт ішінде бағаның өзгеруін зерттегенде зор мән алады

Бағаның жеке индексі Қызметтер мен тауар бағасының динамикасын мінездейді, фомуламен анықтайды:

 (базистік индекс);

 (цепті индекс),

- өткен периодтағы тауар бағасы;

   - өтіп жатқан периодтардағы тауар бағасы;

   - салыстыру базасына алынған периодтағы тауар бағасы

 

Э. Ласпейрестің баға индексі.  Базисті периодтың физикалық көлемі бойынша өлшенген          агрегирді баға салыстырмасын білдіріп, формула бойынша шығарылады

, мұндағы - базисті периодтағы тауар мөлшері;

- есеп беру және базисті периодтағы тауар бірлігінің бағасы.

Базисті периодпен салыстырғанда есеп беру периодында бағалар каншалықты өзгергенін көрсетеді. бірақ базисті периодта сатылған тауар бойынша және баға өзгерген кезде алуға болатын үнемдеу немесе шығындау

 

Бағаның орташа арифметикалық индексі.  

 

Г. Паашенің баға индексі.   Өтіп жатқан периодтың физикалық көлемі бойынша өлшенген          агрегирді баға салыстырмасын білдіріп, формула бойынша шығарылады

 

 

Индекс көрсетеді, есеп беру периодында сатылған тауар жиынтығына орташа баға деңгейі қанша рет көтерілді немесе түсті, немесе базисті периодқа қарағанда есеп беру периодында тауарлар каншаға қымбат әлде арзан болғанын

Бағаның орташа гармоникалық индексі.

 

И. Фишердің «идеальный» индексі.  Ласпейрес пен Паашенің екі агрегатты баға индексінен шыққан орташа геометриялықты білдіреді:

 

   Эджворт-Маршаллдың баға индексі.

Базисті және есеп беру периодтарының сатылымның орташа көлемі жағдайындағы бағалар динамикасын көрсетеді

Орташа бағалар индекстері

Орташа бағаның қатысты және абсолютті өзгеруі.  Индекстер жүйесімен анықталады: тұрақсыз құрам, тұрақты құрам және структуралық қозғалыс. Өзгермелі құрам индексі өнімдер структуралары және әр тауардың бағасының өзгеруі нәтижесінде тауар тобы бойынша орташа бағаның жоғарлауы немесе төмендеуін мінездейді.

Мұндағы d1, d0- Базистік және есеп беру периодында шығынның жалпы көлеміндегі әр тауар тобының бөлігі; формуламен анықталады

Түрақты құрам индексі бір ғана фактор – бөлек тауарға бағаның өзгеруі әсері нәтижесінде тауардың орташа бағасының өзгеруін мінездейді.

 

Структуралық қозғалыс индексі тауардың орташа бағасының үлкендігіне өнім структурасының өзгеруі әсерін мінездейді.

Орташа бағаның абсолютті өзгеруі

Келесі факторлар себебінен:

а) бөлек тауарларға бағаның өзгеруі:

б) Өнім структурасының өзгеруі:

 

Бақылау сұрақтары:

1.   Тауар айналымы, ақша айналымы түсініктері.

2.   Баға статистикасының негізгі міндетттері.

3.   Базистік, тізбек, жинақы баға индекстері қалай есептелінеді?

 

Әдебиет: 2, 24, 435-466 б.