Тақырып 4: Баға  және  инфляция статистикасы

Теориялық анықтама

 

Инфлияция мен бағаны статистикалық зерттеу қаржы  статистикасының негізгі бөлігі болып табылады. Баға алғы категориясы  болып табылады.Ол деңгей, структура  және сұраныс пен  ұсыныстың факторы,халық өмірінің деңгейінің  индикаторы.

 

Баға статистикасы  және  инфляция  көрсеткіштерінің  негізгі  түсініктері, оларды санау формулалары

 

Баға -тауардың  бірлігін белгілі валютаның ақша бірлігімен  тауар құнының көрсетілуі.

Баға келесі  негізгі түрлерге бөлінеді:

-  өндіріс орындарының  өнімделіне көтерме баға (кәсіпорындардың бағаларына (жіберу баға)  және өндіріс орындарының көтерме  бағаларына  бөлінеді;

-  құрылыс  өнімдерінің бағасы;

-  ауыл шаруашылық өнімдеріне  сатып алу бағасы;

-  жүк және пассажирлік көліктің  тарифі мен  бағасы;

-  дара бағасы;

-  халыққа көрсетілетін  коммуналдық және тұрмыстық қызметтердің  тарифі  мен  бағалары;

-  сыртқы  тауарлық   айналымға  көрсетілетін  баға.

Баға деңгейі - бөлек тауардың бағасын көрсететін абсалютті, орташа және салыстырмалы  көрсеткіштер  немесе  белгілі кезеңле  әлде уақыт аралығында  олардың жиынтығы. Бағаның  жеке  және орташа  деңгейі болады.

Бағаның жеке деңгейібұл нарықтағы  белгілі тауардың  бірлігіне ақшалай  көрсетілетін  бағаның абсалютті үлкендігі.

Бағаның орташа  деңгейі – бұл кеңістікте  және  уақытта  тауардың бір түрлі  топтарына  белгіленген  баға  деңгейінің  жалпылама  көрсеткіші.

Бірлік тауарлардың орташа бағасы (қызмет) - бір  түрне жататын  тауар топтарына  жалпылама мінездеме.

Орташа бағалар уақыт бойынша белгілі кезең ішінде саналады.(территория  бойынш

Орташа бағаларды санау үшін  келесі  орташа үлкендіктер түрлері қолданады:

а) орташа арифметикалық өлшенген (таразы ретінде  жалпы  көлемдегі  әр тауардың  бөлігі  немесе  тауар санының  көрсеткіштері  қолданылады): 

,  мұнда

p - тауардың бағасы,

q - тауардың мөлшері. Немесе ;

d- тауардың  жалпы көлеміндегі  әр түрлі  тауардың салмағы;

б) орташа хронологиялық жай (егер тіркелу  уақытының  кезеңдері  бір-бірімен  тең бөлінген  болса  қолданылады):

            , мұнда

n- периодтағы  күндер  немесе  айлар саны;

в) орташа  хронологиялық өлшенген тіркелу уақыты тепе-тең таратылмаса қолданады:  , мұнда

- периодтағы орташа баға;

- периодтағы күнінің немесе айдың саны.

г) гармоникалық өлшенген (таразы ретінде тауар айналым мәліметтер қолданылады): ,  мұнда

рq- ақшамен көрсетілетін тауар айналым.

 

1. Баға  структурасының  көрсеткіштері

Бағадағы элементтердің салмағы (өз құны, салық т.б.) мына  формуламен анықталады:  d , мұнда

х - бағаның  бөлек  элементінің  өлшемі.

Көтерме  және дара бағаның  коэффициенттік  қатынасы - формуласы бойынша  анықталады: , мұнда

ОБ- көтерме баға (оптовые),

РБ- дара баға (рознечные).

Қ. Гатаев коэффициенті - бөлек элементтер  арқылы  баға  структурасының  өзгеру  интенсивтілігін бағалау  үшін қолданылады: ,  мұнда

 және - зерттелетін  тауар  немесе  есеп беру  базисттік  кезеңдегі  бір тауардың  баға структурасының қатынасты  көрсеткіштері.

 А.Салаи индексі: .

 

2. Бағаның  эластикалық  коэффициенті

Эластикалықтың эмпиркалық  коэффициенті - факторлық сын 1% үлкейткенде  бағаның пайыздық өзгеруін  көрсетеді:

                                 , мұнда

, - факторлық  сын және  бағаның  абсалютті  өсімдері;

x, p - факторлық сын мен  бағаның  базалық  мәндері.

Эластикалық  теориялық коэффициенті: , мұнда

- баға  көтерілуінің  әсерінен  тауарға  сұраныстың  абсолютті  өзгеруі, % ;

-бағаның абсолютті өзгеруі, %.

Бағаның қиылысу эластикасының коэффициенті:     

Pi0 , Pi1,  Pj0, Pj1 – ағымдағы және базистік периодтағы тауардың i-ші мен j-ші түрлерінің бағасы.

 

3. Вариация  және  баға қатынасы  көрсеткіштері

Баға вариацияның қадамы (размах) – мына формуласымен анықталады:

R = Pmax  - Pmin,  мұнда  Pmax - максималды баға,   Pmin – минималды баға.

Орташа шамадаң сызықты орташа бағаның ауыткуы: , немесе .

Орташа квадраттық ауыткуы: ,   немесе   

Баға варияцияның коэффициенті: , егер V > 40%, онда ол бағаның үлкен өrзгермелігі турклы айтады.

Қатынастар коэффициенті:=,  мұнда 

- базалық және зерттелетін тауар бағасы.

Қатынастар коэффициенттерінің орташа линейнос ауытқуы:

 , немесе  , мұнда

n - тауар саны;

Ki1,Ki0(Kif,Kiy)- өтіп жатқан және базалық периодтардағы баға коэффициенттерінің қатынастары.

Әр таурға бағаның регионалды варияциясы: .

Одан кейін бұл баға тауар жиынтықтары бойынша жалпыланады:

Әр региондағы тауардың жиыны бойынша бағаның ауытқуы: . Әрі қарай бұл баға бүкіл региондарға жалпыланады: , мұнда  - дара тауар айналымының жалпы көлеміндегі регионның бөлігі.

 

4. Баға динамикасының көрсеткіштері

Бағалар индекстері - уақыт ішінде бағаның өзгеруін зерттегенде зор мән алады.

Бағаның жеке индексі – қызметтер мен тауар бағасының динамикасын мінездейді, фомуламен анықтайды:

 (базистік индекс);     (цепті индекс),    мұнда

- өткен периодтағы тауар бағасы;

 - өтіп жатқан периодтардағы тауар бағасы;

 - салыстыру базасына алынған периодтағы тауар бағасы.

 

5. Субиндекстер (бір түрлі топтағы тауарларға)

Ш. Дюто индексі - егер беру периодындағы тауарлар бағалары құнының базистік периодындағы сол тауарлар бағалары құнына қатынасын сипаттайды.

.

Д. Карли индексі: , немесе ,  мұнда

- бөлек тауарлар бағасының индекстері.

Юнг индексі:  , мұнда  q - өнім көлемі.

Орташа геометриялық индекс(У.С.Джевонс) мұнда

 n – жеке индекстер саны немесе таурлар саны.

 

5. Агрегатты индекстер (әр түрлі тауарлар үшін)

Э. Ласпейрестің баға индексі - базисті периодтың физикалық көлемі бойынша өлшенген агрегирді баға салыстырмасын білдіріп, формула бойынша шығарылады: ,  мұнда

- базисті периодтағы тауар мөлшері;

p0, p1 - есеп беру және базисті периодтағы тауар бірлігінің бағасы.

Базисті периодпен салыстырғанда есеп беру периодында бағалар каншалықты өзгергенін көрсетеді. бірақ базисті периодта сатылған тауар бойынша және баға өзгерген кезде алуға болатын үнемдеу немесе шығындау .

Бағаның орташа арифметикалық индексі:  .

Г. Паашенің баға индексі - өтіп жатқан периодтың физикалық көлемі бойынша өлшенген агрегирді баға салыстырмасын білдіріп, формула бойынша шығарылады:  .

Индекс көрсетеді, есеп беру периодында сатылған тауар жиынтығына орташа баға деңгейі қанша рет көтерілді немесе түсті, немесе базисті периодқа қарағанда есеп беру периодында тауарлар каншаға қымбат әлде арзан болғанын

.

Бағаның орташа гармоникалық индексі: .

И. Фишердің «идеальный» индексі - Ласпейрес пен Паашенің екі агрегатты баға индексінен шыққан орташа геометриялықты білдіреді:

.

  Эджворт-Маршаллдың баға индексі: .

Базисті және есеп беру периодтарының сатылымның орташа көлемі жағдайындағы бағалар динамикасын көрсетеді.

 

6. Орташа бағалар индекстері

Орташа бағаның қатысты және абсолютті өзгеруі - индекстер жүйесімен анықталады: тұрақсыз құрам, тұрақты құрам және структуралық қозғалыс.

Өзгермелі құрам индексі өнімдер структуралары және әр тауардың бағасының өзгеруі нәтижесінде тауар тобы бойынша орташа бағаның жоғарлауы немесе төмендеуін мінездейді:

, мұнда

d1,d0 - базистік және есеп беру периодында шығынның жалпы көлеміндегі әр тауар тобының бөлігі; формуламен анықталады: 

Түрақты құрам индексі бір ғана фактор – бөлек тауарға бағаның өзгеруі әсері нәтижесінде тауардың орташа бағасының өзгеруін мінездейді.

.

Структуралық қозғалыс индексі тауардың орташа бағасының үлкендігіне өнім структурасының өзгеруі әсерін мінездейді.

.

Орташа бағаның абсолютті өзгеруі  келесі факторлар себебінен:

а) бөлек тауарларға бағаның өзгеруі: 

б) өнім структурасының өзгеруі:  .

 

7. Инфляция деңгейінің көрсеткіштері

Инфляция - қағаз ақшалардың және қолма-қол емес ақша құралдарының құнсыздануы, экономикадағы қызметтер мен тауар бағасының өсуі, еңбекақы деңгейінің төмендеуі, қаржыландырудың дұрыс жүрмегеніне байланысты халықтың төлем сұранысының қанағаттандырылмауы.

Инфляция деңгейінің жалпы мінездемесі үшін статистикада екі негізгі көрсеткіш қолданылады:

-   жылдық (валовый) ішкі өнім дефляторы (ДВВП);

-   тұтынушы баға индексі (ИПЦ).

Индекс-дефлятор ВВП - келесі әдістермен анықталуы мүмкін:

а) Г. Паашеның агрегатты формуласының көмегімен:

б) жанама әдіспен:

в) ақшаның мөлшерлік теориясының ауысу теңдігі негізінде:

 мұнда

IM  – ақша жиынтығының өзгеру индексі;

IV  – ақша айналымы жылдамдығының өзгеру индексі;

IQ – тауарлық массаның өзгеру индексі.

Тұтыну бағаларының индексі - келесі схема бойынша анықталады:

1) Қала немесе район бойынша тауар (қызмет) бағасының жеке индекстері есептеп шығарылады:  мұнда 

белгілі тауарға (қызметке) арналған өткен және есеп беру периодының орташа сопоставимые бағалар, формула бойынша:  мұнда

р - әр түрлі сауда нүктелеріндегі тіркелген бағалар құны;

n - тіркелген сауда нүктелерінің саны;

2) Бағаның жеке индексін санау үшін Ласпейрестің өзгерген формуласы қолданылады:  мұнда

 - базисті периодтағы j тауар бағасы;

 - n периодындағы j тауар бағасы;

- базисті периодтағы j тауар мөлшері;

- базисті периодтағы j тауарға шығындар.

Инфляция көлемі: .

Инфляция нормасы - инфляция динамикасының негізгі көрсеткіші болып табылады және формула бойынша анықталады:   мұнда

It-1, It – аралас периодтардың бағалар индексі.

Инфляция динамикасы мен деңгейінің көрсеткіші - формула бойынша анықталады:  мұнда Д1 –халықтың ақша кірісі.

Ақшаның сатып алу қасиетінің индексі:

 

 

                                                                

   

 

Бақылау сұрақтар

1. Қай формула тұтыну бағасының индексін анықтауға арналған?

2. Өнімнің бағасы 15%-ға өсті, ал физикалық көлемі 10%-ға түсті. Өнім құны қалай өзгерді?

3. А аймағында Б аймағына қарағанда тауар мен қызметке тұтыну бағасы 30%-ға биік. Б аймағында баға А аймағына қарағанда қанша пайызға кем?

4. Структуралық фактор әсерін санағанда орташа баға 10%-ға өсті, ал структуралық фактор әсерінсіз – 5%-ға. Орташа бағаның структуралық қозғалыс индексі неге тең?

5. Келесі мәліметтер негізінде инфляцияның пайызын анықтаңыз: ақша жиыны 12%-ға өсті; ақшаның айналу жылдамдығы 28%-ға көтеріліді; өндіріс көлемі 9%-ға қысқарды:

6. Шаруашылықта еңбекақыны 1 наурызда төлеу керек еді, бірақ ол үш айға созылды.Наурызда инфляция 5% құрады, сәуірде - 6%, мамырда -7%. Осы шаруашылықта жұмыс істейтін жұмысшылардың еңбекақысы қанша пайызға өзгерді:

7. Азық-түлік тауарларының сатылу көлемі мен бағасы мәліметтерінен шығып:

Өнімдер түрлері

Базисті жыл

Есеп беру жылы

баға, руб./кг

көлемі, т

баға, руб./кг

көлемі, т

Ұн

10,24

112

11,23

103

Қант

17,06

123

18,72

116

тұрақсыз құрамның орташа бағалар индексі есептеуледі: Жетіспейтін мәндерді толықтырыңыз:

8. Азық-түлік тауарларының сатылу көлемі мен бағасы мәліметтерінен шығып:

Өнімдер түрлері

Базисті жыл

Есеп беру жылы

баға, руб./кг

көлемі, т

баға, руб./кг

көлемі, т

Ұн

10,24

112

11,23

103

Қант

17,06

123

18,72

116

структуралық қозғалыстың орташа бағалар индексі есептеледі:

9. Ақшаның сатып алу қасиетінің индексін санауға арналған формула қандай

10. Тұтыну бағасының индексі соңғы екі жылда 9,1%-ға өсті. Ақшаның сатып алу қасиеті қалай өзгерді:

11. Аймақ тұрғындарының кірісі екі жылда 5,1%-ға өсті. Тұтыну бағасы осы уақыт аралығында 10,6%-ға көтерілді.Тұрғындардың кірісі қалай өзгерді:         

12. Қаланың үш саудасында А өнімнің бірлігіне баға 10, 14, 15 руб. құрады. Орташа квадраттық ауытқу мен баға вариациясының коэффициентін есептеудің дұрыс әдісін анықтаңыз (егер орташа баға бір білікке 13 руб-ге тең):

13. Ақаша жиыны 85-ға өсті, айналым жылдамдығы 15%-ға үлкейді, өндіріс көлемі 7%-ға қысқарды. Осы жылда инфляция неге тең (Фишердің формуласы бойынша):

14. Бес жылда инфляция 9, 12, 14, 15 және 18% құрды. Бес жылдың орташажылдық инфляциясын табыңыз:

15. Ақша жиыны 6%-ға өсті, айналым жылдамдығы 10%-ға көтерілді, осы жылдың инфляциясы 21,4%-ға көтерілді. Өндіріс көлемі қалай өзгерді (Фишердің формуласы бойынша)