Тақырып 5: Ұлттық ШОТТАРДЫҢ статистикалық жүйелері
Теориялық анықтама
Ұлттық
шоттардың жүйесі (ҰШЖ) – практикалық жағынан бүкіл
әлемде нарықтық экономиканың дамуын талдау және
мемлекеттік басқару органдарының макроэкономикалық саясатының
дамуы үшін қолданылатын жаңа ақпараттық жүйе.
Бұл жүйенің көрсеткіштері мен классификациясы нарықтық
экономиканың құрылысын, оның институты мен функциясын құрайтын
механизмін көрсетеді.
ҰШЖ әдістер
мен көрсеткіштер жүйесі мына блоктарды өзіне қосады:
-
макроэкономикалық көрсеткіштер;
-
жалпы (валовый) ішкі өнімді есептеп шығару әдісі;
-
ЖІӨ (ВВП) қайта бағалау әдісі;
-
есептер кестесі;
-
ұлтаралық ЖІӨ (ВВП) – мен салыстыру және валюта
сатып алу қабілеттігінің паритеті;
-
төлемді теңгерім (ТТ);
-
салааралық теңгерім (САТ).
Есептеу
кестесінің негізгі анықтамалары, категориялары, классификациялары,
топтаулары, көрсеткіштері
1. Анықтамалар,
категориялар және топтаулар
Ұлттық
есептердің жүйесі (ҰШЖ) - белгілі есептер және
кесте жинағы түрінде құралған, макроэкономикалық
процесті сипаттайтын және сонымен байланысты статистикалық көрсеткіш
жүйесі.
ҰШЖ классификациялары - ҰШЖ-да келесі классификацияларды ажыратуға болады:
- секторлар бойынша институционалды бірліктерді;
- салалық экономикаларды;
- экономикалық операцияларды;
- активтер мен пассивтер;
- тауарлар және қызметтер;
- салық және субсидиялар;
- шығындарға арналған мемлекеттік басқару органдарының шығындары.
Институционалды бірлік - барлық бухгалтерлік есептерді жинақтайтын және өз бетінше жауап бере алатын және өзінің материалды, қаржылы ресурстарын пайдалана алатын шаруашылық бірлік (бұған үй шаруашылығы да кіреді).
Экономика саласы - бір түрдегі өндірістегі ғимараттың жинақтауы.
Экономика секторлары:
- қаржылық емес өнеркәсіп;
- қаржылық мекеме;
- мемлекеттік басқармалар;
- коммерциялық емес ұйым (үй шаруашылықтарына қызмет көрсететін);
- үй шаруашылықтары;
- «басқа әлем».
Ғимарат - шығындар мен өнімді шығару туралы статистикалық ақпараты бар, бір түрдегі өндірістік іс-әрекетпен айналысатын өнеркәсіп немесе оның бөлігі.
Экономикалық операция:
- тауарлар мен қызметтер операциясы;
- орналастыру операциясы;
- қаржылық құралдармен байланысты операция;
- жинақтау есебі бойынша басқа жазбалар.
Актив және пассив - қаржылық және қаржылық емес актив пен пассив.
2. Макроэкономикалық көрсеткіш
Тауарды жалпы шығару және қызмет (ЖШ) - көрсетілген
қызмет пен материалды игіліктер периодының барлық резидентпен
өндірген құны. Жалпы шығын тауарды өндіру сәтіне
және қызмет көрсетуіне әсер ететін нарықтық
бағаларды бағалайды. ЖШ іс-әрекетінің нәтижесі
ретінде өзіне дайын өнімдерді, жартылай фабрикат және аяқталмаған
өндірістерді қосады.
ЖШ = ЖШөнд + ЖШнар.қызм + ЖШнар.емес қызмет
+ ҚДЖӨҚ, мұнда
ЖШөнд – тауарлардың
жалпы шығаруы;
ЖШнар.қызм – салалардағы
жалпы шығару нарықтық қызметтер көрсетеді және
пайдадан түсетін сомаға тең болады:
ЖШнар.емес қызмет – аралық
пайдалану, негізгі капиталды пайдалану, жалдамалы жұмысшылардың еңбегін
төлеу және өндіріске басқа таза салық сомасы
ретінде олардың көрсетілуіне нарықтық емес (тегін) қызметтер
көрсететін ағымдағы шығыстар бойынша бағаланатын
салалы валдық шығару;
ҚДЖӨҚ – қаржылық
делдалдың жанама өлшемелі қызметтері.
ЖШнар.баға
= ЖШнег.баға + ӨАТС + ИАТС, мұнда
ЖШнар.баға – нарықтық
бағадағы жалпы шығару;
ЖШнег.баға – негізгі бағадағы
жалпы шығару;
ӨАТС – өнімдерге
арналған таза салық;
ИАТС – импортқа арналған таза салық.
Өндіріске таза салық - мына формуламен анықталады: ӨТСр=Сө-Субө, мұнда
Сө- өндіріске салық;
Субө – өндіріске деген субсидиялар.
Өнімге таза салық - мына формуламен анықталады: ӨАТС = С - Суб, мұнда
С- өнімге салық;
Суб– өнімге деген субсидиялар.
Импортқа таза салық - мына формуламен анықталады: ИАТС = Си - Суби , мұнда
Си – импортқа салық;
Суби – импортқа субсидия.
Аралық
пайдалану (АП) – есеп беру кезінде трансформирленетін немесе толығымен
өндіру үдерісінде пайдаланатын тауар және қызметтің
өндіріс үдерісінде пайдаланылған құны. АП құрамына
материалдық шығыстар, материалдық емес қызметті төлеу
жатады.
Жалпы қосылған
құны (ЖҚҚ) - тауар шығарылымы
мен қызметі және аралық пайдалану арасындағы айырмашылық
ретінде сала деңгейінде есептеледі:
ЖҚҚ=
ТШ – АП.
Жалпы ішкі өнім
(ЖІӨ) - резиденттің, яғни экономикалық бірліктің
өндірістік іс-әрекетінің соңғы нәтижесін
сипаттайды. Аралық пайдалануды есептеп шығарғандағы
белгілі бір мерзімде берілген мемлекеттің территориясында істеп шығарған
барлық өнім мен қызметтің құнын көрсетеді.
Негізгі
капиталды пайдалану (НКП) – НКП = халық шаруашылығының
барлық саласындағы жыл бойы негізгі құрал-жабдықтардың
тозуының сомасы + шығып қалған негізгі қордың
тозбаған құны.
Есеп беру мерзімінің
кезінде оның моральды және физикалық ескеру нәтижесінде
негізгі капитал құнының азаюын көрсетеді
Таза ішкі өнім: ТІӨ
= ЖІӨ - НКП.
Экономиканың
жалпы пайдасы: ЭВП = ЖІӨ - ЕТ - ТЖС, мұнда
ЕТ – еңбекті
төлеу;
ТЖС – таза жанама
салық.
Экономиканың
жалпы пайдасы өндіріске және импортқа таза салықтармен
және жалдамалы жұмысшылардың төлемімен байланысты шығыстарды
алып тастағаннан кейін өндірушілерде қалатын ЖІӨ - нің
сол бөлігін көрсетеді.
Жалпы аралас
кіріс - өнеркәсіптік іс-әрекеттік институционды
бірлік кірісін еңбек төлемінен ажырату қиын немесе мүмкін
емес кіріс.
Экономиканың таза пайдасы: ЭТП = ЭЖП-НКП.
Жалпы ұлттық кіріс - мына формуламен анықталады:
ЖҰК =
ЖІӨнар.баға+ Км + Кк , мұнда
Км - шекарадан
алынған меншіктің таза кірісі;
Кк - шекарадан
алынған таза кәсіпкерлік кіріс.
Жалпы ұлттық
орналасқан кіріс (ЖҰОК) - мына формуламен
анықталады:
ЖҰОК =
ЖҰК+Сат , мұнда
Сат - шетелдік ағымдағы
трансферттік сальдо.
Соңғы
жинақ және қолдану үшін институционалды бірлік орналасқан
кірісті сипаттайды.
Меншіктен
алынған кіріс - өзіне алатын және төлейтін
институционалды бірліктерді қосатын кіріс. Оның қосу жағдайы
қолдануға арналған қаржылық активтерді, жерлер және
басқа да өндірілген қаржылық емес материалды активтерді
көрсетуіне байланысты:
- пайыздар;
-
дивиденттер;
-
рента;
- инвестиционды кірістер (тұрғындық
және тұрғындық емес ғимараттардан алынатын
арендалық төлем кіріс болып саналмайды. Оны қызмет үшін
төлем ретінде қарастырады).
Таза ұлттық
орналасқан кіріс: ТҰОК = ЖҰОК – НКП.
Соңғы
қолдану (СҚ) – қолданылушы тауар және қызметке
үй шаруашылық - резиденттерінің соңғы қолданылуына
жұмсалатын шығыс пен жеке және жалпы қолдануға
арнлған тауар мен қызмет үшін үй шаруашылығына қызмет
көрсететін коммерциалық емес мекемелер мен жалпы мемлекеттік басқарудағы
мекемелерге кеткен шығындар жатады.
Жалпы жинақ: ЖЖ=ЖҰОК
– СҚ.
Таза
кредиттеу (+), таза қарызға алу (-) - белгілі мемлекеттен
басқа мемлекеттерге немесе олардан алынған уақытша қаржылық
ресурстардың мөлшері. Ол қаржылық емес активтерді
алуының шығынына қарағанда қаржылау
инвестициясының көтермелеу немесе жетіспеу негізін сипаттайды.
Трансферттер
- ақшалай немесе натуралды формада 1 бірліктің басқасына қайтарылмайтын
негізіндегі берілетін кіріс. Мынадай трансферттерді ажыратамыз: ағымды,
капиталды.
Ағымды
трансферттер - біраз немесе кішкене бірқалыпта орындалатын және
шаруашылық бірліктердің ағымдағы шығынының
кішіреюімен немесе ұлғаюымен байланысты операциялар.
Ағымды
трансферттер келесі шығындардан тұрады:
-
ағымды салықтар, кірістер, мүліктер т.б.;
-
сақтану төлемдері және қайтару;
-
әлеуметтік сақтануға және жәрдем ақша шығару;
-
капиталдық мәнде емес еркін ақшалай сыйлықтар;
-
салым және т.б.
Капиталды
трансферттер - капиталды беру немесе жинаумен, бюджеттен капиталды салымға
арналған субсидияларды алу, бюджетке түсімдер, қарыздарды көшіру,
қайырымдылық көрсету, негізгі жабдықтарды нарықтық
бағадан төмен немесе олардың қайтарымсыз берілуімен
байланысты. Капиталды трансферттер операцияға қатысушылар
активтерінің пайда болуымен немесе оның істен шығуымен
байланысты болатын бір уақытты және үлкендігі бойынша маңызды
операциялар. Олардың келесі түрлері бар:
-
капиталға салық;
-
инвестициялы субсидиялар;
-
басқа да капиталды трансферттер.
3. ҰШЖ-
де қолданылатын баға түрлері
Негізгі баға - өндірушіден
өңдеп шыққан бір өнімнің немесе қызметтің,
өнімге салмаған салықсыз, бірақ өнімге қосқан
субсидияның алынған бағасы.
Әртүрлі
салық қойылымдарының әсерін және эканомиканың
әртүрлі саласындағы субсидиялардан жою үшін қолданылады.
Өндірушінің
рыноктық бағасы - өндірушіден өңдеп шыққан
бір өнімнің немесе қызметтің, өнімге салықты
қосқандағы (НДС-тан басқа және импорқа салықты
қоспағанда) және өнімге субсидияларды қоспай
алынатын баға.
Сатып алушының
рыноктық бағасы - саудалы транспортты бағалайтын және
импорт және өндіруіне қосатын таза салықты қосқандағы
бір өнім немесе қызмет үшін сатып алушының төлейтін
бағасы.
Факторлы баға - қолданушының
бағасы(соңғы қолдану ) Өзімен рыноктық бағаны
көрсетеді және салааралық теңгерімде қолданылады.
4. Валдық
ішкі өнімнің есептен шығару әдісі (ВІӨ)
Өндірістік әдіс:
ВІӨ = ∑ВҚҚ ( негіз.б) = ВШ( негіз.б) -∑АП + С
– Суб = ∑ВҚҚ + ӨТС + ИТС
С – өнімге және импортқа салық;
Суб - өнімге және импортқа субсидия.
ВІӨ құрылысын
эканомика салаларының көзқарасымен және олардың өндірістегі
салымын бағалау жағынан сипаттауға мүмкіндік береді. ВІӨ-нің
өндірістік әдіспен есептеу мәліметтері өндірістік ҰШЖ-нің
есептеулерінде қолданылады. Рыноктық бағаларда ВІӨ мына
формуламен есептеледі:
ВІӨрын.б.= ∑ВШнег.б - ∑АП + ӨТС + ИТС.
Орналастыру әдісі:
ВІӨ=ЕТ+ӨТСЖ+ИТС+ВП+ВАК, мұнда
ЕТ – жалдамалы жұмысшылардың
еңбек төлемі;
ӨТСЖ - өндіріске
таза салық;
ИТС – импортқа
таза салық;
ВП – валдық
пайда;
ВАК – валдық
аралас кіріс(меншіктен және кәсіпкерден).
Есептеу мәліметтері кірістерді
тудыруда қолданылады.
Соңғы
қолдану әдісі: ВІӨ=СП+ВЖ+Сэи+Сж, мұнда
СП – соңғы
пайдаланудың сомасы;
ВС – валдық
жинақ;
Сэи – экспорт және импорт сальдосы;
Сж – статисткалық жүру.
Есептеу мәліметтері орнлрастыру кірісін қолдану есебінде , «қалған әлем» есебінде және капитал операциясында қолданылады.
ВІӨ-нің индекс құны - Мына формуламен анықталады:
, мұнда
- ағымды
бағалардағы есеп беру кезеңінің ВІӨ;
- базисті
кезеңдегі ағымды баға кезінің ВІӨ.
ВІӨ
индекс дефляторы: 
ВІӨ индексі(динамикадағы) - Мына формуламен анықталады:
, мұнда
Іт – эканомикада жұмыс істеушілер санының индексі;
Іфо – фонды беру индексі;
Іфқ – фонды қарулану индексі.
Валды шығарудың құрылысты өзгеруінің анализі - Анализ үшін келесі көрсеткіштер қолданылады:
1) абсолютті құрылысты
қозғалыстар коэффициенттері:
.
Бірнеше жылдық құрылыстағы
өзгерістерді салыстыруға мүмкіндік береді.
2) абсолютті құрылысты
қозғалыстың квадратикалық коэффициенттері:
, мұнда
n –
совокупность құрылысындағы бөлшек саны (есеп беру және
базисті жылдарда бөлшек мөлшері сәйкес келу керек)
3. Гатевтің құрылысты
қозғалуының интегралды коэффициенті:
, мұнда
V1i,V0i – жалпы
есептеудің ВІӨ сәйкесінше есеп беру және базистік кезеңіндегі
ВІӨ-нің і-лік бөлшегінің бөлігі.
Гатев коэффициенті
0-ден 1-ге тең болса, құрылыс түбіне дейін өзгерді
деген белгі.
5. ВІӨ-ді
қайта бағалау әдісі
Баға
индексінің көмегімен дефлятирлеу әдісі:
, мұнда
- бағаны
теңестірудегі ВІӨ-нің есеп беру кезіндегі құны.
Экстраполяция
әдісі:
, мұнда
Іq – физикалық
мөлшер индексі.
Тура қайта
бағалау әдісі - Өндірілген өнім мөлшері
сәкес келетін қалыпты бағаға көбейтіледі.
Шығым
элементтері бойынша қайта бағалау әдісі - Қалыпты
бағалардағы шығым элементтерінің дефлятирленуі.
6. Ішкі эканомиканы есептеу кестесі
|
1. Өндіріс есебі (шоты) |
|
|
Қолданылуы |
Ресурстар |
|
Аралық қолдану |
Факторлық бағадағы валды шығару |
|
Валды қосылған құны(ЖҚҚ) |
Өнімге және импортқа салық (+), субсидиялар(-) |
|
Барлығы |
Барлығы |
|
2. Кірістің пайда болу есебі |
|
|
Еңбек төлемі (ЕТ) |
ЖҚҚ |
|
Өндіріске және импортқа салық (+) және субсидия (-) |
|
|
Эканомиканың валдық пайдасы (валдық аралас кірістер) |
|
|
Барлығы |
Барлығы |
|
3. Алғашқы кірістерді орналастыру шоты |
|
|
«қалған әлемге» берілген меншіктен алынған кірістер |
Эканомиканың жалпы пайдасы (жалпы аралас кіріс) |
|
|
Еңбек төлемі (ЕТ) |
|
|
Өндірістен және импорттан салық(+) пен субсидия(-) |
|
Валды ұлттық кіріс |
«қалған әлемнен» алынған , меншіктің кірістері |
|
Барлығы |
Барлығы |
|
4. Кірістерді 2-ші рет орналастыру шоты |
|
|
«қалған әлемге» берілген ағымды трансферттер |
Валдық ұлттық кіріс |
|
Жалпы ұлттық орналасушы кіріс |
«қалған әлемнен» алынған ағымды трансферттер |
|
Барлығы |
Барлығы |
|
5. Кірісті пайдалану шоты |
|
|
соңғы қолдануға шығым |
Жалпы ұлттық орналасушы кіріс |
|
экономика секторы бойынша |
|
|
Жалпы ұлттық жинақ |
|
|
Барлығы |
Барлығы |
|
6. Капиталмен жүргізілген операция шоты |
|
|
«қалған әлемге» берілген капиталды трансферттер |
Жалпы ұлттық жинақ
|
|
Негізгі капиталдың валдық жинағы |
«қалған әлемнен» алынған капиталды трансферттер |
|
Қордың өзгеруі |
|
|
Таза несиелену(+),Таза қарызға алу(-) |
|
|
Барлығы |
Барлығы |
|
7. Қаржылы шот |
|
|
Қаржылы активтерді алу |
Таза несиелену(+),Таза қарызға алу(-) |
|
|
Қаржылы міндеттерді қабылдау |
|
Барлығы |
Барлығы |
|
Ішкі эканомикалық байланыстардың шоттары («қалған әлемнің») |
|
|
«Қалған әлемнің» ағымды операциясның шоты |
|
|
Тауар және қызметтің экспорты |
Тауар және қызметтің импорты |
|
Мемлекеттің экономикалық шекарасында үй шаруашылық резидентті еместің соңғы пайдаланылуы |
Шетелде үй шаруашылық резиденттің соңғы пайдаланылуы |
|
Резидент емес жалдаушылардың резидент жұмысшыларға еңбек төлемі |
Резиденттермен резидент емес жұмысшыларға еңбек төлемі |
|
«қалған әлемнен» алынған өндіріс, өнім және импорт субсидиясы |
«қалған әлемге» төленген өндіріс, өнім және импорт салығы |
|
«қалған әлемнен» алынған меншік кірісі |
«қалған әлемге» берілген меншік кірісі |
|
«қалған әлемнен» алынған ағымды трансферттер |
«қалған әлемге» берілген ағымды трансферттер |
|
|
«қалған әлеммен» ағымды операциялар сальдосы |
|
Барлығы |
Барлығы |
|
«Қалған әлемнің» капиталды шығымының шоты |
|
|
«Қалған әлеммен» ағымды операциялардың сальлдосы |
«Қалған әлемге» берілген капиталды трансферттер |
|
«қалған әлемнен» жер және материалды емес активтерді таза сатып алынуы |
Таза несиелер (+), таза қарыздар (-)
|
|
«Қалған әлемнен» алынған капиталды трансферттер |
|
|
Барлығы |
Барлығы |
|
Тауар және қызмет шоты |
|
|
Аралық пайдалану |
Жалпы шығару |
|
Соңғы пайдалануға шығыс конечное потребление |
Өнім және импортқа салық (+) азық-түлік және импорт (+) |
|
Негізгі құралдың валдық жинағы |
өнімге және импортқа субсидия (-) |
|
Материлдық айналым құралдар қорының өзгеруі |
тауар және қызмет импорты |
|
Тауар және қызмет импорты |
|
|
Барлығы |
Барлығы |
7. Валютаның сатып алушылық қабілеттілігінің паритеті мен ЖІӨ халықаралық салыстыру
Валютаның
сатып алушылық қабілеттілігінің паритеті (ВСАҚП) - мына
формуламен анықталады:
, мұнда
РА - А мемлекетіндегі тауар бағасы;
РВ - В мемлекетіндегі тауар бағасы.
А және В мемлекеттерінің баға орташа индексі (ВСАҚП
үлкендігі) (баға индексін салыстыру үшін А мемлекетінің
ЖІӨ құрылысының мәліметтері қолданылады) - мына
формуламен анықталады:
, мұнда
- Пааше
индексі;
WВ – ЖІӨ-нің В мемлекетіндегі жеке тауарлық тобының бөлігі;
iр – В мемлекетінің А мемлекетіне қатысты тауар бағасының i-лік индексі.
А және В мемлекеттерінің баға орташа индексі (ВСАҚП
үлкендігі) (баға индексін салыстыру үшін В мемлекетінің
ЖІӨ құрылысының мәліметтері қолданылады) - мына
формуламен анықталады:
, мұнда
-
Ласпейрес индексі;
WA - ЖІӨ-нің А мемлекетіндегі жеке тауарлық тобының бөлігі.
Фишердің орташа баға индексі:
.
ЭКШ әдісі:
, мұнда
ҒА/В - А және В мемлекеттері үшін Фишер индексі;
ҒАj - А және J мемлекеттері үшін Фишер индексі;
ҒВj - В және J мемлекеттері үшін Фишер индексі;
п - сәйкестендіруге қатысқан мемлекеттер саны;
j - A,B, ..... J.
Уолш әдісі:
, мұнда КiА/В i-лік
тауарлық тобына валютаның сатып алушылық қабілетінің
паритеті.
Гири-Камистің индекс әдісі:
;
,
мұнда
m - мемлекет саны; п –тауар саны;
qi – барлық мемлекеттегі І –лік тауардың саны
qij - j-лік мемлекеттегі i-лік тауардың саны;
Рij - j-лік мемлекеттегі i-лік тауардың бағасы;
`Рi – i-лік тауардың орташа халықаралық бағасы;
Кj – базистік мемлекеттің валютсына қатысты J-мемлекетінің валюта сатып алушылық қабілетінің паритеті.
Х тауарлық тобына арналған жеке ВСАҚП (орташа баға
геометриялық индекс):
, мұнда
ip – жарнама тауар бағаларының жеке индексі.
8. Төлемді теңгерім (ТТ)
Төлемді теңгерім - белгілі уақыт ағымында болған, берілген мемлекеттің экономикасы мен басқа мемлекеттің экономикасы арасында барлық операциялары көрінетін статистикалық жүйе.
Резидент - мемлекеттің экономикалық шекарасында экономикалық қызығушылық өзегі боатын экономикалық бірлік.
Дебет (-) бойынша көрінетін операциялар – тауар және қызмет импорты (резидент еместілермен көрсетілген қызмет):
- еңбек төлемі мен инвестициядан төленген кіріс;
- ағымды және капиталды трансферттердің берілуі;
- өндірілмеген қаржылық емес активтердің алынуы;
- сұраныстың резидент еместерге қаржылық актив бойынша;
- ұлғаюы немесе міндеттің резидент еместерге кішіреюі.
Несие (+) бойынша операцияның көрінуі:
- тауар және қызмет экспорты (резиденттілермен көрсетілген қызмет);
- инвестициялардан түскен кіріс және резидент еместерден еңбек төлемі;
- ағымды және капиталды трансферттер алынуы;
- өндірілмеген қаржылыҚ емес активтердің сатылуы;
- міндеттердің резидент еместерге қаржылыҚ актив бойынша ұлғаюы немесе сұраныстың резидент еместерге кішіреюі.
Төлемді теңгерімнің ағымды операция шоты:
- тауарлар (сыртқы сауданың дәстүрлі тауарлар экспорты мен импорты және де порттарда сот арқылы алынған келесі реимпортпен (реэкспортпен) қайта өңделуге экспортталатын (импортталатын), экспорты (импорты) үшін тауарлар);
- қызметтер (теңіз, ауа және басқа да транспорттар, байланыс қызметтері, құрылыс, көмекші қаржылар, компьютерлік ақпараттық қызметтер және қауіпсіздік қызметі, патент және лицензияға төлем, көңілашар және демалыс аудандарында персоналды қызметтер, басқа статьяларға енгізілмеген мемлекеттік басқару мүшесіне қызметтері және басқа да іс-шаруашылық қызметтер);
- кірістер (еңбек төлемі бірліктерінен алынған басқа экономиканың резиденті болатын жұмысшылар сыйақы). Инвестициялы кірістер: резидент еместер резидентке төлейтін немесе керісінше болатын шетелдік қаржылық активтермен басқаратын кірістер;
- ағымды трансферттер.
Қаржылы шот - өзіне қосады:
- тура инвестицияларды (егер инвесторлар 10%-ке ие болса және инвестициялайтын өнеркәсіптің одан да көп акциясына ие болса);
- портфельді инвестиция (акциялар және басқа да капиталда іс жүргізетін формалар, қарызды бағалы қағаздар, облигация және басқа көп мерзімді бағалы қағаздар, ақшалы нарықтың құралдары, қаржылық өндіріс);
- басқа да инвестициялар (саудалы несиелер, қарыздар, қолма-қол ақша және депозиттер);
- резервті активтер (монетарлы алтын, валютты активтер).
Төлемді теңгенің сальдосы - экономикалық көзқараспен – бірінші, автономды, тәуелсіз болатын немесе көп мерзімді, тұрақты тенденцияларды көрсететін операциялар сальдосы.
Төлемді теңгерімді құрайтын нұсқалар - нейтралды және аналитикалық.
Нейтралды нұсқа ТТ - сальдосы 0-ге тең болу керек, ал операциялар шартсыз экономикалық критериялардың көзқарасымен классификацияланады.
Аналитикалық нұсқа - белгілі түрмен статьялардың қайта топтануы мүмкін және ТТ сальдосы сол немесе басқа әдіспен анықталады.
9. Төлемді теңгерім кестесі
|
|
Несие |
Дебет |
Сальдо (несие-дебет) |
|
Статья №1 |
|
|
|
|
... |
|
|
|
|
Статьтя №... |
|
|
|
|
Қорытынды |
|
|
|
Барлық несиелік енгізудің сомалы дебет сомасымен тең болу керек, ал ТТ-ның жалпы сальдосы 0-ге тең болу керек. Бірақ тәжірибеде теңгерім ешқашан жетпейді. Бұл әр түрлі жақтарды сипаттайтын сол операциялар бірнеше қайнар көзден алынғаннан болады.
Несиелік немесе дебеттік енгізудің арасындағы сома сәйкес келмеуі таза қате немесе өткізу деп аталады.
10. Салааралық теңгерім
Өндірістің және тауар және қызмет пайдалануының салааралық теңгерімі:
- тауар және қызмет шотын, өндіріс және білім беру кірісін бөлшектейді;
- экономика дамуындағы белгілі деңгейін көрсететін процесс;
- ҰШЖ көрсеткішінің негізгі жүйелік шотын және экономикалық сала арасындағы қарама қатынас анализін жүргізуге мүмкіндік береді.
Негізгі квадранттар:
1-ші квадрант - салалардың өзара байланысын және бір уақыттағы пайдаланун сипаттайды;
2-ші квадрант - ішкі өнімнің соңғы жалпы қозғалысын көрсетеді;
3-ші квадрант – ЖІӨ-ң құрамын көрсетеді.
1-ші квадрант - әрбір саланың баланстық тізімінде өнімнің өндірілуіне шғындар ұсынылған жұмыс, қызмет, (шикізат бағасы, материалдар, энергия). Барлық салалардың арасындағы әр саланың өнімі тізім бойынша бөлінеді.
1-ші квадранттың соңғы көрсеткіштері әр экономика саласының өндірілген өнімге шығындалған құрамы бойынша анықтайды.
2-ші квадранта – ЖІӨ-ң соңғы қолдануын түрі бойынша көрсетеді. Әрбір тізім сала қолданушыларға сәйкес. Бағандар соңғы категорияның қолдануын көрсетеді, соңғы пайдалануын ЖІӨ, жалпы жиналу.
3-ші квадранта - компоненттерінің құрамын көрсетеді. Саладағы бірінші кірістің бөлінуін көрсетеді.
САТ-ң көлденең мәліметтрі - аралық пайдаланудан және жалпы тұрақтылықтан тұратын жеке салаларға шығарылған өнімнің тұрақты құрамы.
САТ-ң тікелей мәлімттері - аралық пайдаланудың шығындалуы және соңғы пайдалану.
Тізім бойынша сала теңестірілумен сипатталады, яғни әрбір саланың аралық қолдануын және соңғы пайдалануын сипаттайды.
, мұнда
Xi – і- ші сала өнімі;
аij - өнімге шығындалған
тікелей коэффициент i-ші өнімнің бірлігіне j-ші
саласындағы (аij. = xij/xj);
хj - сала өнімі;
yi
– соңғы сұраныс.
Сала бөлім бойынша теңестірілумен
сипатталады:
, мұнда
zj – жалпы қосылған тұрақты.
САТ-ң негізгі теңестірулері: (E – A)-1Y=X,
мұнда
X – өнімнің шығарылу векторы;
А - тікелей шығындалған матрица;
Y -соңғы сұраныстың векторы;
Е- бірліктік матрица;
(Е-А)-1 - толық шығындалған матрица.
Тауардың қолданылуы және ресурстары 2 бөлімнен тұрады:
- тауарды қолдану және ресурстар;
шығындардың элементтер бойынша шығарылу құрылымы.
1. САТ халық шаруашылығында жеке салада валдық
сумма ретінде есептелген. Осы кезде қандай әдіс қолданылған?
2. Бөліну әдісі бойынша САТ қандай әдіспен есептеледі?
3. САТ соңғы қолданулардың шығындары және
валдық жиналумен есептелген.Осы кезде қандай әдіспен қолданылған?
4. ҰШЖ-тің дұрыс түсінігін табыңдар.
5.Ұлттық жалпы кіріс көрсеткішінің мәні неде?
6. Капитал мен операция көрсеткіштері қайсысы есепті балланстайды?
7. Ресурста, кіріс қолданылуында қандай көрсеткіштер көрсетіліді:
8. Көрсеткіштердің қайсысы бірінші кірістің бөлінуін
балланстайды