Дәріс 6. Ұлттық шоттар жүйесi                                                                  Презентация

 

Мақсаты: ұлттық шоттар жүйесінің түсінігін қарастыру, оның негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерін есептей білу.

 

Жоспар:

1.     Ұлттық шоттар жүйесінің түсінігі.

2.     ҰШЖ макроэкономикалық көрсеткіштері.

 

1.     Ұлттық шоттар жүйесінің түсінігі.

 

Ұлттық шоттардың жүйесі (Ұ.Ш.Ж.) – тәжірибелік жағынан бүкіл әлемде нарықтық экономиканың дамуын талдау және мемлекеттік басқару органдарының макроэканомикалық саясаты дамуы үшін қолданылатын жаңа ақпараттық жүйе. Бұл жүйенің көрсеткіштері мен классификациясы рыноктық эканомиканың құрылысын, оның институты мен қызметі құрайтын механизмін көрсетеді.

  ҰШЖ әдістер мен көрсеткіштер жүйесі мына элементтерден тұрады:

-      макроэканомикалық көрсеткіштер;

-      валдық ішкі өнімді есептеп шығару әдісі;

-      ВІӨ қайта бағалау әдісі;

-      есептер кестесі;

-      ұлтаралық ВІӨ–мен салыстыру және валюта сатып алу қабілеттігінің паритеті;

-      төлемді теңгерім (ТТ);

-      салааралық теңгерім (САТ)

Есептеу кестесінің негізгі анықтамалары, категориялары, классификациялары, топтаулары, көрсеткіштері

1. Анықтамалар, категориялар және топтаулар

  Ұлттық есептердің жүйесі (ҰЕЖ) - белгілі есептер және кесте жинағы түрінде құралған, макроэканомикалық процесті сипаттайтын қарама байланысты статистикалық көрсеткіш жүйесі.

ҰЕЖ классификациялары - ҰЕЖ-де келесі классификацияларды ажыратылады:

-      сектролар бойынша институционалды бірліктерді;

-      салалық экономикаларды;

-      экономикалық операцияларды;

-      активтер мен пассивтер;

-      тауарлар және қызметтер;

-      салық және субсидиялар;

-      шығымдарға арналған мемлекеттік басқару органдарының шығымдары.

Институционалды бірлік - барлық бухгалтерлік есептерді жинақтайтын және өз бетінше жауап бере алатын және өзінің материалды, қаржылы ресурстарын пайдалана алатын шаруашылық бірлік (бұған үй шаруашылығы да кіреді)

Экономика саласы Бір түрдегі өндірістегі ғимараттың жинақтауы

Экономика секторлары

-      қаржылы емес өнеркәсіп

-      қаржылы мекеме

-      мемлекеттік басқармалар

-      коммерциялы емес ұйым (үй шаруашылықтарына қызмет көрсететін)

-      үй шаруашылықтары

-      «басқа әлем»

Ғимарат - шығымдар мен өнімді шығару туралы статистикалық ақпараты бар, бір түрдегі өндірістік іс-әрекетпен айналысатын өнеркәсіп немесе оның бөлігі

Экономикалық операция

-      тауарлар мен қызметтер операциясы

-      орналастыру операциясы

-      қаржылық құралдармен байланысты операция

-      жинақтау есебі бойынша басқа жазбалар

Актив және пассив  Қаржылы және қаржылы емес актив пен пассив

 

2.  ҰШЖ макроэкономикалық көрсеткіші

Тауарды валды шығару және қызмет (ВШ) - көрсетілген қызмет пен материалды игіліктер периодының барлық резидентпен өндірген құны. Валдық шығым тауарды өндіру сәтіне және қызмет көрсетуіне әсер ететін рыноктық бағаларды бағалайды. В.Ш. іс-әрекетінің нәтижесі ретінде өзіне дайын өнімдерді, жартылай фабрикат және аяқталмаған өндірістерді қосады.

-      ВШ =ВШ.өнд+ВШ.рын.қызм+ВШ рын.емес қызмет+ҚДЖӨҚ:

-      ВШ.рын.қызм - салалардағы валдық шығару рыноктық қызметтер көрсетеді және пайдадан түсетін сомаға тең болады:

-      ВШ. рын.емес қызмет – аралық пайдалану, негізгі капиталды пайдалану, жалдамалы жұмысшылардың еңбегін төлеу және өндіріске басқа таза салық сомасы ретінде олардың көрсетілуіне рыноктык емес (тегін) қызметтер көрсететін ағымдағы шығыстар бойынша бағаланатын салалы валдық шығару:

-      ҚДЖӨҚ – қаржылық делдалдың жанама өлшемелі қызметтері

ВШ.рын.баға = ВШ.нег.баға + ӨАТС + ИАТС, мұнда

ВШ.рын.баға – рыноктык бағадағы валдық шығару

ВШ.нег.баға – негізгі бағадағы валдық шығару

ӨАТС – өнімдерге арналған таза салық

ИАТС – импортқа арналған таза салық

Өндіріске таза салық  - мына формуламен анықталады

ӨАТСрө-Субө , мұнда

Сө- өндіріске салық

Субө – өндіріске деген субсидиялар

Өнімге таза салық  - мына формуламен анықталады

ӨАТС=С - Суб , мұнда

С- өнімге салық

Суб– өнімге деген субсидиялар

Импортқа таза салық  - мына формуламен анықталады

ИАТС = Си - Суби  мұнда

 Си – импортқа салық

Суби – импортқа субсидия

Аралық пайдалану(АП)- есеп беру кезінде трансформирленетін немесе толығымен өндіру үдерісінде пайдаланатын тауар және қызмет өндіріс үдерісінде пайдаланылған құны АП құрамына материалды шығыстар , материалды емес қызметті төлеу жатады.

Валды қосылған құны (ВҚҚ) - тауар шығарылымы және қызметі және аралық пайдалану арасындағы айырмашылық ретінде сала деңгейінде есептеледі

ВҚҚ= ВШ – АП

Валды ішкі өнім(ВІӨ) - резиденттің, яғни эканомикалық бірліктің өндірістік іс-әрекетінің соңғы нәтижесін сипаттайды. Аралық пайдалануды есептеп шығарғандағы белгілі бір мерзімде берілген мемлекеттің территориясында істеп шығарған барлық өнім мен қызметтің құнын көрсетеді.

Негізгі капиталды пайдалану (НКП) - НКП=халық шаруашылығының барлық саласындағы жыл бойы негізгі құрал-жабдықтардың тозуының сомасы + шығып қалған негізгі қордың тозбаған құны

Есеп беру мерзімінің кезінде оның моральды және физикалық ескеру нәтижесінде негізгі капитал құнының азаюын көрсетеді

Таза ішкі өнім   ТІӨ = ВІӨ - НКП

Эканомиканың валды пайдасы 

ЭВП = ВІӨ - ЕТ - ТЖС, мұнда

ЕТ – еңбекті төлеу

ТЖС – таза жанама салық

Эканомиканың валдық пайдасы өндіріске және импортқа таза салықтармен және жалдамалы жұмысшылардың төлемімен байланыстышығыстарды алып тастағаннан кейін өндірушілерде қалатын ВІӨ- нің сол бөлігін көрсетеді.

Валды аралас кіріс - -өнеркәсіптік іс-әрекеттік институционды бірлік кірісін еңбек төлемінен ажырату қиын немесе мүмкін емес кіріс

Эканомиканың таза пайдасы 

ЭТП=ЭВП-НКП

Валды ұлттық кіріс  - мына формуламен анықталады

ВҰК=ВІӨрын.бағамк ,  мұнда

Км- шекарадан алынған меншіетің таза кірісі

Кк- шекарадан алынған таза кәсіпкерлі кіріс

Валды ұлттық орналасқан кіріс (ВҰОК)   - мына формуламен анықталады

ВҰОК=ВҰК+Сат , мұнда

Сат- шетелдік ағымдағы трансферттік сальто

Соңғы жинақ және қолдану үшін институционалды бірлік орналасқан кірісті сипаттайды

Меншіктен алынған кіріс  Өзіне алатын және төлейтін институционалды бірліктерді қосатын кіріс. Оның қосу жағдайы қолдануға арналған қаржылық активтерді , жерлер және басқа да қаржылық емес өндірілген материалды активтерді көрсетуіне байланысты:

пайыздар:

дивиденттер:

рента:

инвестиционды кірістер (Тұрғындық және тұрғындық емес ғимараттардан алынатын арендалық төлем кіріс болып саналмайды . Оны қызмет үшін төлем ретінде қарастырады)7

Таза ұлттық орналасқан кіріс 

ТҰОК = ВҰОК – НКП

Соңғы қолдану (СҚ) - СҚ=қолданылушы тауар және қызметке үй шаруашылық- резиденттерінің соңғы қолданылуына жұмсалатын шығыс және те жеке және жалпы қолдануға арнлған тауар мен қызмет үшін үй шаруашылығына қызмет көрсететін коммерциалы емес мекемелер мен жалпы мемлекеттік басқарудағы мекемелерге кеткен шығымдар жатады

Валдық жинақ 

ВЖ=ВҰОК – СҚ

Таза кредиттеу (+),таза қарызға алу(-) - белгілі мемлекеттен басқа мемлекеттерге немесе олардан алынған уақытша қаржылық ресурстардың мөлшері. Қаржылық емес активтерді алуының шығымына қарағанда қаржылау инвестициясының көтермелеу немесе жетіспеу негізін сипаттайды.

Трансферттер - ақшалай немесе натуралды формада 1 бірліктің басқасына қайтарылмайтын негізіндегі берілетін кіріс.

Мынадай трансферттерді ажыратады: ағымды, капиталды

Ағымды трансферттер - біраз немесе  кішкене бірқалыпта орындалатын және шаруашыл бірліктердің ағымдағы шығымының кішіреюімен немесе ұлғаюымен байланысты операциялар

Ағымды трансферттер келесі шығымдардан тұрады:

-ағымды салықтар, кірістер, мүліктер т.б.

-сақтану төлемдері және қайтару

-социалды сақтануға және пособиеге шығару

-капиталды мәнде емес еркін ақшалай сыйлықтар

-салым және т.б.

Капиталды трансферттер - капиталды беру немесе жинаумен ,бюджеттен капиталды салымға арналған субсидияларды алу, бюджетке түсімдер , қарыздарды көшіру, қайырымдылық көрсету, негізгі жабдықтарды рыноктық бағадан төмен немесе олардың қайтарымсыз берілуімен байланысты. Капиталды трансферттер операцияға қатысушылар активтерінің пайда болуымен немесе оның істен шығуымен байланысты болатын бір уақытты және үлкендігі бойынша маңызды операциялар. Олардың келесі түрлері бар:

-           капиталға салық

-           инвестициялы субсидиялар

-           басқа да капиталды трансферттер

 

 

Бақылау сұрақтары:

1.       Үлттық шоттар жүйесі дегеніміз не?

2.       ҰШЖ негізгі шоттарының және кестелерінің құрастырылуына әдістемесі қандай?

3.       ҰШЖ макроэкономикалық көрсеткіштеріне қандай көрсеткіштер жатады және олардың есептеу формулаларын анықтандар.

 

Әдебиет: 2,9,10,23, 24, 25