Тақырып 2: ХАЛЫҚ статистикасы

 

Теориялық анықтама

 

Халық – белгілі территорияда тұратын адамдар жиынтығы.

Демографиялық жағдайды талдау келесідей көрсеткіш жүйелерін зерттеуді көрсетеді:

-   тұрғындардың санақ көрсеткіштері;

-   тұрғындардың сандық көрсеткіштері;

-   тұрғындар құрамының жынысы, жасы, ұлты,отбасылық жағдайы бойынша сипаттайтын көрсеткіштер;

-   тұрғындардың табиғи және механикалық қозғалысының жалпы көрсеткіші;

-   тұрғындардың табиғи қозғалысының арнайы көрсеткіштері;

-   тұрғындардың механикалық қозғалысының абсолютті және қатысты көрсеткіштері.

 

       Халық  статистикасының көрсеткіштері және негізгі түсініктері,

                                  оларды есептеуге арналған формулалар

 

1. Демографиялық статистикасының негізгі түсініктері

Санақ - демографиялық ценз елдегі демографиялық жағдайдың сипаты үшін арналған.

Шағын санақ - тұрғындардың санағының арасында жүргізіледі, ережеге сай тұрғындардың 5%-ін қамтиды (мысалы, Ресейде 1994ж. өтті)

Жасты-жыныстық пирамидалар - тұрғындардың жасты-жыныстық құрамын көрсететін графикалық көрінісі.

Тұрғындардың табиғи қозғалысы - тұрғындардың дүниеге келуі мен дүниеден өтуі арқылы санына өтуі.

Тұрғындардың табиғи өсуі - туылған және өлген адам санының арасындағы ондық айырмашылық

Δтабиғи = N - M, мұндағы

N – туған  адам саны;

M - өлген адам саны.

Тұрғындардың механикалық өсуі - тұрғындардың көшіп келуі және кетуі арасындағы ондық айырмашылық.

мех   = П – В, мұндағы

П – берілген тұрғылықты жерге келген адамдар саны;

В – берілген тұрғылықты жерден көшіп кеткен адамдар саны.

Миграция - белгілі бір уақытқа немесе тұрақты тұруға орын ауыстырумен территория шекаралары арқылы адамдардың өтуі. Миграция ішкі және сыртқы болуы мүмкін.

Сыртқы миграция - белгілі территория шекарасынан тұрғындардың өтуі.

Ішкі миграция - территория шекарасын өту арқылы тұрғындардың орын ауыстыруы. Миграцияланатын тұрғындардың жслпы санын көрсетеді (П+В). Бұл  көрсеткішті Миграциялық айналым деп атайды.

Миграция сальдосы - келген және кеткен тұрғындар санының  арасындағы айырмашылық (П - В).

Иммиграция - берілген районнан немесе елден тұрғындардың кетуі.

 

2.  Санақ кезіндегі тұрғындар көрсеткіштері

Қазіргі тұрғындар (ҚТ) - санақ кезінде берілген тұрғылықты жерде болған адамдардың жинақтайтын тұрғындардың категориясы:

                                          ,                         

мұндағы ТТ  – тұрақты тұрғындар;

               УБ – уақытша болмағандар;

               УТ  – уақытша тұратындар.

Тұрақты тұрғындар - берілген тұрғылықты жер тұратын орын болатын адамдарды жинайтын тұрғындардың категориясы .

Уақытша болмағандар - берілген тұрғылықты жерде тұрақты тұратын орны бар, санақ кезінде болмаған  адамдар. Олар 6 айдан артық болмауы керек.

Уақытша тұратындар - өздерінің тұрақты тұратын жерлері бар, Бірақ берілген жерде болған тұрғындар.

 

3. Тұрғындардың сандық көрсеткіштері

Жылдың аяғындағы тұрғындар саны - , мұндағы

Sж.б., Sж.а. - жыл басындағы және жыл аяғындағы тұрғындардың саны;

N - туған адам саны;

M - қайтқан адам саны;

Кел - берілген тұрғылықты жерге келген адамдар;

Кет - кеткен адамдар саны.

Тұрғындардың орташа жылдық саны - белгілі күнге бірдей кезеңде мына формуламен анықталады: , мұндағы

 n-деңгей саны;

S1...n - белгілі күнге тұрғындардың саны.

Жыл басына және аяғына халықтың орташа жылдық саны орташа арифметикалық ретінде анықталады , мұндағы 

Sж.б. -  жыл басындағы тұрғындар саны; 

Sж.а. - жыл аяғындағы тұрғындар саны.

Біртекті емес аралық қатар үшін мына формула бойынша анықталады: , мұндағы

 Si – i-ші кезеңдегі тұрғындардың орташа саны;

 ti -  і-ші период уақытының ұзақтығы.

Санақ арасындағы тұрғындардың болашақ саны - , мұндағы

S0 - болжау алдындағы тұрғындар саны;

n - болжау периодының саны;

Кжалпы  өсуі - тұрғындар санының жалпы өсу коэффиценті.

Тұрғындар тығыздығы - , мұндағы

- берілген территорияда тұрғындардың орташа  жылдық саны;

П – территория ауданы, км.

                    

4. Тұрғындардың табиғи қозғалысының жалпы көрсеткіштері

Туылу коэффиценті - , мұндағы

- тұрғындардың орташа жылдық  саны;

N - жыл ішінде тірі туылғандар саны.

Белгілі территорияның тұрғындарының 1000 адамына есептеуде жыл ішінде тірі туылғандар санын көрсететін коэффицент.

Өлім коэффиценті - , мұндағы

М - жыл ішінде қайтыс болғандар саны.

Органдармен құрылатын өсу және туылуна сәкес ант тізімдеріндегі берілгендерінің жылдың статистикалық өңдеу негізінде алынатын туылу және өлу туралы мәліметтер.

Табиғи өсу коэффиценті - , немесе

 .

Оң коэффициент табиғи өсуі, теріс - тұрғынның азаюы.

Покров өмірлігінің коэффиценті - Егер Кө > 1 болса, қайтыс болғандардан туылғандар санының өсуін көрсетеді , немесе .

Тұрғындардың табиғи айналым коэффиценті - . Жыл ішіндегі орташа тұрғындардың 1000 адамына туылғандар мен қайтыс болғандар санын көрсетеді.

Тұрғындардың шығу тиімділігінің коэффиценті - . Тұрғындардың жалпы айналымындағы табиғи өсудің бөлігін көрсетеді.

Некелік коэффиценті  - , мұндағы

Н - некеге тұрғындар саны.

Айыру коэффиценті - , мұндағы

А - айырылысу саны.

Некелік және айырылу қатынасының коэффиценті .

 

5. Тұрғындардың табиғи қозғалысының арнайы көрсеткіштері

Әйелдердің фертильдік коэффиценті - , немесе , мұндағы

Кфер – фертильдік коэфициенті;

Sa15-49 - фертильдік жастағы (15-тен 49 жас) әйелдердің орташа жылдық саны;

da15-49 - фертильдік жастағы әйелдердің бір бөлігі.

Фертильдіктің Брутто коэффиценті - , мұндағы

Kфер - өлімнің болмауынан әйелдердің фертильдік коэффиценті;

dқыздар – тірі туылған қыздар саны.

Фертильдік  нетто коэффициенті  - , мұндағы

dқыз/т  - тірі туылып және аналық жасқа толған қыздардың бір бөлігі.                                                              

Сәбилік өлімнің коэффициенті    -   , мұндағы

М1 есепті жылдағы туылғандардың бір жасқа  дейінгі қайтыс болғандар саны;

N1 - есепті жылда туылғандар саны;

Мо - алдыңғы жылда бір жасқа дейінгі  қайтыс болғандар саны;

No - алдыңғы жылда туылғандар саны.

Демографиялық жүктеме коэффициенті -  , мұндағы 

S 15 жасқа дейін - 15 жасқа дейінгі тұрғындар саны;

S 60 жастан аса - 60 жастан жоғары жастағы тұрғындар саны;

S15-60 - 15-тен 60 жасқа аралығындағы тұрғындар саны.

Қартаю коэффициенті - , мұндағы

S 65 жастан кейін - 65 жастан жоғары тұрғындар саны.

Егер де бұл көрсеткіш 15%-тен  жоғары болса, мемлекет «демографиялық қарт» разрядына жатады.

 

6. Тұрғындардың  механикалық қозғалысының жалпы көрсеткіші

Келу коэффициенті - .

Кету коэффициенті -.

Тұрғындардың механикалық өсу коэффициенті (миграция интенсивтілігі) -  , немесе  .

Тұрғындардың елден (аймақтан,тұрғындар пунктінен) кетуін эммиграциялық процесстің кері мағынасын білдіреді.

 

Миграционды интенсивтіліктің  айналу коэффициенті -

 .

Тұғындардың белгленген уақытта тұру орындарын ауыстыру жағдайын білдіреді.

Миграция тиімді  коэффициенті -

Тұрғындардың жалпы өсу коэффициенті - .

Тұрғындардың қозғалыс балансы - Тұрғындардың кәдімгі және механикалық қозғалыс көрсеткіштері негізінде құрылады.

 

7. Тұрғындардың қозғалыс балансының схемасы

Жыл басындағы

1ж.келгендер

1ж.кеткендер

Жыл аяғындағы

барлығы

себеп бойынша

барлығы

себеп бойынша

 

 

 

 

 

 

 

 

Бақылау сұрақтар

1.     Тұрғындардың табиғи қозғалысының арнайы көрсеткіштеріне қандай көрсеткіштер жатады?

2.     Сальдо миграциясының көрсеткішіне қандай формула сәйкес келеді?

3.     Фертильдік жастағы әйелдердің меншікті салмағы 30%, туылу коэффициенті 8,9%, жыл ішінде туылғандар саны 15000 адам әйелдердің фертильдігін коэффициентін анықтаңдар.

4.     2002 жылдың Ресей Федерациясында тұрғындардың орташа жылдық саны 145200 мың адамды құрады. Ресей Федерациясында 184,612 мың адам келді. Осы период ішінде 106,685 мың адам кетті.

5.     Миграция интенсивтілігін анықтаңдар

6.     Миграциялық айналымның интенсивтілік коэффициентін анықтаңдар .

7.     Миграция тиімділігінің коэффициентін анықтаңдар.

8.     Маятниктің миграциясы дегеніміз

9.     Келесі берілгендер негізінде:

көрсеткіш

мың адам

2003 ж. 1 қаңтарына тұрғындар саны

900

2004 ж. 1 қаңтарына тұрғындар саны

1100

2003 ж. туылғандар саны

10

2003 ж. қайтыс болғандар саны

12

      2003 жылғы табиғи өсудің коэффициентін анықтаңдар.

11. Соңғы кездегі қарастырылған территориядағы тұлғалардың жиынтығы деп нені атайды?

12. Үй шаруашылығының шекарасын бөлудің негізгі критерийлерін атандар

13. Тұрғындар саны туралы келесі берілгендерден: (адам)

көрсеткіш

саны

тұрғындардың орташа жылдық саны

242350

жыл ішінде туылғандар саны

3380

жыл ішінде өлгендер саны

2680

тұрақты тұруға келгендер саны

1800

Тұрақты тұруға кеткендер саны

600

               Өлімнің жалпы коэффициентін анықтаңдар.

14. Таңдаулы тексеріс берілгендері бойынша қайта некеге тұрғандардың бір бөлігі 10% құрайды. Таңдаудың орташа қателігі 1,0% тең. Тұрғындардың бөлігі бойынша 0,954 ықтималдығымен генералды жиынтықты анықтаңдар:   (1).

15. Тұрғылықты жердегі санақтың ақырғы кезінде 1035 мың адам тіркелді. Уақытша болмағандар 1258 адам, ал уақытша тұрғындар – 5321 адамды құрады.

16. Тұрақты тұрғындардың санын анықтаңдар.

17. Егер жалпы өсу коэффициенті - 2%, табиғи кеткендер коэффициенті - 4% болса, миграция коэффициентін анықтаңдар.